En son Türkçe dersinizin üzerinden çok zaman mı geçti? Türkçedeki harflerin sesleri üzerine pek düşünmemiş miydiniz?

Paniğe kapılmayın! Sizi bilgilendirmek için ben buradayım.

Türkçede 8 adet ünlü harf, 20 adet ünsüz harf ve de 1 adet  ‘ğ’ (yumuşak g) vardır. Neden ‘ğ’ (yumuşak g) harfini diğer ünsüz harflerden ayırdığımı merak edebilirsiniz. Bunun nedeni ‘ğ’ (yumuşak g) harfinin diğer ünsüz harflerden aslında bayağı bir farklı olmasıdır. Hatta bu harf dilbilimcilerin aklını çok karıştırmıştır. Ben burada sizin için çok detaya girmeden genel bir özet geçeceğim. Ağzımızı ve ses tellerimizi kullanarak bu harfleri nasıl seslendirdiğimize odaklanacağız.

Ünlü Harfler

Türkçedeki ünlü harfler ‘a’, ‘e’, ‘ı’, ‘i’, ‘o’, ‘ö’, ‘u’ ve ‘ü’ olmak üzere toplam 8 tanedir.

Ünlü harfleri seslendirirken dikkat etmemiz gereken 3 unsur vardır: Ağzımızı ne kadar açtığımız, dudaklarımızı büzüştürüp büzüştürmediğimiz ve dilimizin konumu. Bir aynanın karşına geçin ve beraber bu 3 niteliğin üzerinden geçelim.

  • Ağzımızı ne kadar açmamız gerektiği çok önemlidir. Mesela ‘a’ için ağzımızı çok açarken ‘ı’ için ağzımızı az açarız. Aynanın karşısında ‘a’ deyin. Şimdi ‘ı’ deyin. Birkaç kere tekrarlayalım. ‘a’ – ‘ı’ – ‘a’ – ‘ı’ –‘a’ – ‘ı’. Fark ettiniz mi ‘a’ derken ağımız ne kadar açık ve ‘ı’ derken çok daha az açık?
  • Dudaklarımızı büzüştürüp büzüştürmediğimiz de dikkat edilmesi gereken başka bir unsurdur. Mesela ‘u’ için dudaklarımızı büzüştürürken ‘ı’ için büzüştürmeyiz. Aynanın karşısında ‘u’ deyin. Şimdi ‘ı’ deyin. Birkaç kere tekrarlayalım. ‘u’ – ‘ı’ – ‘u’ – ‘ı’ –‘u’ – ‘ı’. Bu iki harfi söylerken dudaklarınız çok farklı gözüküyor değil mi?
  • Dilimizin konumunda harflerin seslendirilmesinde önem taşır. Bunu gözümüzle göremediğimiz için fark etmesi biraz daha zordur. Aynanın karşısında ‘a’ deyin. Şimdi olabildiğince çenenizi ve dudaklarınızı oynatmadan ‘e’ demeye çalışın. Birkaç kere bunu tekrar edin. Çenenizi ve dudaklarınızı hiç oynatmadan ‘a’ – ‘e’ – ‘a’ – ‘e’ –‘a’ – ‘e’ –‘a’ – ‘e’ –‘a’ – ‘e’ deyin. ‘e’ derken dilinizin nasıl öne gittiğini ve ‘a’ derken dilinizin nasıl geriye gittiğini hissedebiliyor musunuz? Dilinizin önde veya arkada oluşunu aynada da görebiliyor olmanız lazım.

Bu üç niteliğe göre Türkçedeki ünlü harfleri gruplandırırsak karşımıza şöyle bir tablo çıkar:

İlginç Detay: Okulda ünlü harfleri ‘ince ünlüler’ ve ‘kalın ünlüler’ olarak öğrenmiştiniz. Ancak ‘ince’ ve ‘kalın’ doğru tabirler değiller. Mesela ‘o’ ve ‘ö’ arasında incelik veya kalınlık ile ilgili bir fark bulunmamaktadır. Biz ‘ince’ yerine ‘dilimiz önde’ ve ‘kalın’ yerine ‘dilimiz arkada’ tabirlerini kullanacağız çünkü bunlar bu harfleri söylerken ağzımızın şekli ile direk olarak alakalıdır.

Ünsüz Harfler

Türkçedeki ünsüz harfler ‘b’, ‘c’, ‘ç’, ‘d’, ‘f’, ‘g’, ‘h’, ‘j’, ‘k’, ‘l’, ‘m’, ‘n’, ‘p’, ‘r’, ‘s’, ‘ş’, ‘t’, ‘v’, ‘y’ ve ‘z’ idir.

Ünsüz harflerin 3 adet tanımlayıcı özelliği vardır.

Bu özelliklerden ilki ses tellerindeki titreşmedir. Bazı ünsüz harfler için ses tellerimiz titreşir bazıları için ise ses tellerimiz titreşmez. Mesela beş saniye boyunca ‘z’ diyelim. ‘ze’ demeyeceğiz. Arı gibi ‘zzzzzzzzzzzzzzzzz’ diyeceğiz. Bunu derken boğazını elleyin. Ses tellerinizdeki titreşimi hissediyor musunuz? Şimdi hala elimiz boğazımızdayken beş saniye boyunca ‘s’ diyelim. ‘se’ demeyeceğiz. Yılan gibi ‘ssssssssssssssss’ diyeceğiz. Bu sefer titreşim hissetmediniz değil mi?

Ses tellerinin titreştiği harfler ‘b’, ‘c’, ‘d’, ‘g’, ‘j’, ‘l’, ‘m’, ‘n’, ‘r’, ‘v’, ‘y’ ve ‘z’ idir.

Ses tellerinin titreşmediği harfler ise ‘ç’, ‘f’, ‘h’, ‘k’, ‘p’, ‘s’, ‘ş’ ve ‘t’ idir.

İlginç Detay: Ünsüz harflerin bu ayırımı size tanıdık gelebilir çünkü okulda yumuşak ünsüzler ve sert ünsüz olarak öğrendiğimiz terimler aslında ses tellerinin titreşmesi ile alakalıdır. Hatta belki sert ünsüzleri aklınızda tutmak için ‘fıstıkçı şahap’ ya da ‘efe paşa çok hasta’ tekerlemelerini ezberlemiştiniz, değil mi?

Bu özelliklerden ikincisi harflerin telaffuz biçimidir. Mesela ‘z’ veya ‘s’ harflerini yukardaki örnekteki gibi uzatabiliriz ama ‘b’ veya ‘p’ harflerini uzatamayız ancak ‘peeeeeee’ veya ‘beeeeee’ diyebiliriz.

Türkçemizdeki ünsüz harflerin telaffuz biçimlerinde 3 tip olduğunu söyleyebiliriz.

  1. Ağzımızdan çıkan ve süregelen harfler: ‘f’, ‘h’, ‘j’, ‘l’, ‘r’, ‘s’, ‘ş’, ‘v’, ‘y’ ve ‘z’. Yukarıda bahsettiğim arı ve yılan örneklerindeki gibi bu harfleri istediğimiz gibi uzatabiliriz.
  2. Ağzımızdan çıkan ve süregelen olmayan harfler: ‘b’, ‘c’, ‘ç’, ‘d’, ‘g’, ‘k’, ‘p’ ve ‘t’. Bu harfleri arı ve yılan örneklerindeki gibi uzatamayız.
  3. Burnumuzdan çıkan ve süregelen harfler: ‘m’ ve ‘n’. Bu sesleri ‘mmmmmm’ veya ‘nnnnnnnn’ gibi uzatmanız mümkün. Burnunuzu kapayarak ‘mmmmmm’ ve ‘nnnnnnnn’ demeye çalışın. Diyemezsiniz çünkü bu sesler aslında burnumuzdan çıkar. Bu yüzden fiziksel bir durumdan dolayı ağzını tam kapayamayanlar bu harfleri söylemekte zorlanırlar.

Bu özelliklerden üçüncüsü ağızımızdaki organlarımızı kullanma şeklidir. Mesela ‘f’ sesi için dudağımızı hafifçe ısırırız veya ‘t’ sesi için dilimizi dişimizin arka tarafına vururuz.

Türkçemizdeki ünsüz harfleri ağızımızdaki organlarımızı kullanma şekillerine göre 3 genel guruba ayırabiliriz.

  1. Ağzımızın önünde seslendirdiğimiz harfler: ‘b’, ‘f’, ‘m’, ‘p’ ve ‘v’. Bu sesler için ağzımızdaki en önemli organ dudaklarımızdır. ‘b’, ‘m’ ve ‘p’ için dudaklarımızı kapıyoruz. ‘f’ ve ‘v’ için dudaklarımızı hafifçe ısırıyoruz.
  2. Ağzımızın ortasında seslendirdiğimiz harfler: ‘c’, ‘ç’, ‘d’, ‘j’, ‘l’, ‘n’, ‘r’, ‘s’, ‘ş’, ‘t’ ve ‘z’. Bu sesler için ağzımızdaki en önemli organ dilimizin ucudur. Mesela ‘t’ ve ‘d’ için dilimizin ucuyla dişimizin arka tarafına vururuz veya ‘r’ için dilimizin ucunu ağzımızın arkasına doğru yuvarlarız.
  3. Ağzımızın gerisindeki harfler: ‘g’, ‘h’, ‘k’ ve ‘y’. Bu sesler için ağzımızdaki en önemli organ dilimizin arka tarafıdır. Bu harfleri söylerken dilimizin arka tarafı damağımıza yaklaşır.

Bu üç niteliğe göre Türkçemizdeki ünsüz harfler için bir tablo hazırladım:

Ben ilk dilbilimi dersleri almaya başladığımda Türkçe konuşmama rağmen aslında hiç bu tarz detayları düşünmediğimi fark ettim. Türkçeyi konuşabilmek için harflerin sesleri hakkında bu kadar detay bilmeye gerek yok. Fakat, bu bilgiler sizlere kendinizin veya yakınlarınızın zorluk çektiği sesleri daha iyi anlamamızı sağlar. Mesela ‘f’ harfini söyleyemeyen birinin ‘v’ harfini söylemekte de zorlandığını gördüğünüzde bunu yukarıdaki tabloya bakarak açıklamanız mümkün. Ya da ‘r’ harfini söyleyemeyenleri düşünün. Onların da dilinin ucunu kullanmak üzerine çalışması gerekmektedir.

Tek tek bütün harfler için ayrı sayfalarımız bulunmaktadır. Belli harfler hakkında daha detaylı bilgi almak için onlara başvurabilirsiniz.

  1. »
  2. Kaynaklar
  3. »
  4. Harfler/Sesler
  5. »
  6. Türkçemizdeki Harflerin Sesleri